1.4 YERKÜRENİN TEK UYDUSU : AY

Üzerinde yaşadığımız dünyamızın bir tane doğal uydusu vardır. Güneş dizgesindeki gezegenlerin uyduları arasında büyüklük olarak 5. büyük uydudur. Çapı 3470 km olan Ay’ın yerküreye uzaklığı ortalama olarak 384 000 km dir. Çapı Dünya’nın çapının % 27 si kadar olan Ay’ın kütlesi de Dünya kütlesinin 80 de biri kadardır. Bunun sonucu olarak Ay yüzeyinde yerçekimi Dünya’dakinin yaklaşık 1 / 6 sı olur.

Ay’ın hareketleri

Yaşadığımız Dünya’da gecelerimizi aydınlatan doğal uydumuz Ay, hem kendi ekseni etrafında döner, hem de Yerkürenin etrafında dolanır. Ayrıca Yer ile birlikte Güneş etrafında dolanırlar. Bu hareketler sonucunda Ay’ın doğma-batması, evreleri, tutulmalar gerçekleşir. Bunları öğrenebilmek için Ay’ın hareketlerinin nasıl olduğunu bilmek gerekir.

Ayın Görünen Hareketleri

“ Ay, yıldızlara göre hergün yaklaşık 50 dakika geç doğar.. “

Ayın görünen hareketinin izlenmesi Güneş'inkine göre çok daha kolaydır Yıldızlarla birlikte görülebildiği için Ay'ın, yıldızlara göre gök küresi üzerindeki yeri kolayca saptanabilir. Ay'ın günlük harekete katıldığını, yani doğup battığını hepimiz biliyoruz. Öte yandan Ay kendi yörüngesini 27.322 günde tamamlar. Yörüngesi üzerinde bir tam dolanmasını yani 360 dereceyi 27.322 günde tamamladığına göre bir günde yörüngesi üzerinde doğuya doğru aldığı yol açısal olarak yakalaşık olarak 13° kadardır(360 / 27.322 =13°.17 ).

Şekil 1.30: Ay’ın yörünge hareketi ve günlük değişimi.. ( Boyutlar ve uzaklıklar ölçekli değildir. )

Ay'ın bu günlük hareketi bir ay boyunca her gece, belirli bir yıldıza göre izlenirse, her gün doğuya doğru yaklaşık 13° kaydığı görülür(Şekil 1.30). Aynı gece içinde bile 5-6 saat ara ile bakıldığında yıldızlara göre doğuya doğru yer değiştirdiği gözlenebilir. Bunun sonucu olarak Ay, her gün yıldızlara göre 13° ye karşılık yaklaşık 52 dakika daha geç doğar. Ancak bu ortalama bir değerdir. Ay'ın doğuya doğru olan bu kayma hareketi mevsimden mevsime değişir.

Ay’ın yörünge hareketi sırasında gök eşleğine uzaklığı (Dikaçıklığı) değişir ve yıldızlara göre daha geç doğma süresi 20 dakikaya kadar inebilir, bazı konumlarda ise 1 saatten fazla olabilir. Ay'ın bu hareketi, Yer çevresindeki yörünge hareketinin bir sonucudur. Burada Yer'in Güneş çevresindeki hareketinin de etkisi vardır.

“ Ay’ın hep aynı yüzünü görürüz… “

Ay’ın gözlediğimiz hareketlerinde en ilginç olanı, kendi ekseni etrafında dönmesidir. Kendi ekseni etrafında bir tam dönme süresi Yerküre etrafındaki yörüngesinde bir kez dolanma süresine eşittir(Yörünge dönemi = Yer’den bakıldığında, yörüngesi üzerinde bir yıldız ile ardarda aynı doğrultuya gelmesi için geçen süre=Yıldızıl Ay = 27. 322 gün ). Kilitlenmiş Yörünge hareketi denilen bu dönme dolanma sürelerinin eşitliği sonucunda, Yer’den bakıldığında Ay’ın hep aynı yüzü(aynı yarıküresi) görülür. Yörüngelerin elips olması, yörünge üzerinde hız değişimlerinin olması ve çekim etkileri gibi etkenler sonucu Yer’den görülen yüzey tam yarıküre( % 50 ) değil, biraz daha fazla yaklaşık %59 u kadar olur.

Şekil 1.31: Ay’ın yörüngesindeki görünümü ( Boyutlar ve uzaklıklar ölçekli değildir. )

Uzanım : Güneş – Yer – Gökcismi arasındaki açı.

Yerden bakıldığında Güneş ile gökcismi arasında ölçülen açıdır(Yer-Güneş doğrultusu ile Yer-Gökcismi doğrultusu arasındaki açı). Uzanımın = 0 derece olması, gökcismi ile Güneş’in aynı doğrultuda olması demektir. Eğer gökcismi Güneşin doğusunda ise ölçülen uzanım “Doğu Uzanım”, batısında ise “Batı Uzanım” olarak isimlendirilir.

Şekil 1.32: Uzanım açısı