EK 7

BAZI İSLÂM ASTRONOMLARI

Habeş El-Hâsib (770-864)

Merv'li ve büyük bir olasılıkla Türk olan Habeş El-Hâsib astronomi bilginlerindendir. Üç zîç düzenlemiştir. Bunlardan biri, Hind astronomisinden esinlenerek hazırlanan "El-zîç meshebi'l Sindhind'tir."

İkincisi, El-Zîç-el mümtahan (yani kendinden önce yapılmış astronomik gözlemler denetlenerek düzenlenen Zîç) dır. Üçüncüsü de bunların kısaltılmış bir özetidir.

XI. yüzyılın ünlü bilgini Bîrûnî'nin zamanında hâlâ değerini koruduğu anlaşılan bu eserlerden başka, Habeş-El Hâsp'in usturlâb üzerine, Yıldızların boyutları ile ilgili ve küresel astronomi konusunda eserleri bulunduğu bilinmektedir.

El-Kindî (? - 873)

Halife El-Me'mûn döneminde yetişerek, değişik konularda yüzlerce eser yazıp, hürmet ve itibâr kazanan El-Kindî, ilk müslüman filozof olarak tanınmaktadır.

Özellikle sayılar teorisi, küresel astronomi, Öklid geometrisi, yıldız gözlemleri ve aynalar üzerine kitap yazmıştır. Doğum tarihi bilinmeyen El-Kindî 873 yılında ölmüştür. Eserleri Lâtinceye, hatta yaşayan batı dillerine çevrilmiş ve yayınlanmıştır.

Sabit bin Kurra (821-894 veya 901)

Harran'lı Sabit bin Kurra Eski Yunanca yazılmış matematik ve astronomi eserlerinin çevirilerini yaparak ün kazanmış bir bilgindir. Öklid, Apollon ve Batlamyus'un Geometri ve Astronomi ile ilgili eserlerinin çevirisi, yorumu ve düzeltmeleri ile ilgili yüze yakın çalışması vardır. Bu çalışmalar Ay ve Güneş tutulmaları, zaman ölçümü, konik kesitleri, gözlem yöntemleri, cebir problemlerini geometrik yollarla çizme konularını içermektedir. Yaşadığı dönemdeki ziçlerle, Batlamyus ziçi arasındaki farklar üzerine de bir çalışması vardır. Arşimet'in eserleri ile de yakından ilgilenen Sabit bin Kurra, mekaniğin değişik konuları üzerine de çalışmalar yapmıştır.

Fergani

Türkistan'ın bir bölgesi olan Fergana'da yetişmiş öz bir Türk emirinin oğlu olan bu ünlü astronom, Batı bilim dünyası literatüründe Alfarganus diye ün kazanmıştır. Astronomi adlı kitabının hemen bütün Orta Çağ boyunca doğuda olduğu kadar batıda da etkisi büyük olmuştur. Doğum ve ölüm tarihleri bilinmemekte, sadece (861)'de henüz hayatta olduğu anlaşılmaktadır. Eserleri Lâtince ve İbranice'ye çevrilmiş, astronomi kitabının asıl metni ile Lâtince çevirisi Batı'da 1493, 1537, 1546, 1590 ve 1669'da tekrar tekrar basılarak yayınlanmıştır.

Fergani tarafından verilen astronomik ölçüler ve gezegenlerin uzaklıkları ile boyutları hakkındaki bilgiler Kopernik dönemine gelinceye kadar hemen hiç bir değişikliğe uğramadan kullanılmıştır.

El-Bettani (858-929)

Eserlerinin Lâtinceye çevirilerinde Albatagnius veya Albatagni diye anılan El-Bettani, Harran bölgesinde doğmuştur. Rakka şehrinde kendi imkânlarıyla bir Rasathane yaptırmış ve burada uzun süre önemli gözlemlerde bulunarak astronomiye büyük katkıları olmuştur. Bir süre Hilâfet ve Bilim merkezi Bağdat'a da gitmiş, bilimsel temaslarda bulunmuştur. El-Bettani büyük bir doğrulukla ekliptiğin (tutulum dairesinin) eğimini, dönencel yıl süresini ve mevsimleri büyük bir doğrulukla belirlemiştir. Güneş'in görünür hareketini incelemiş, görünür çapının zamanla değiştiğini göstermiştir. Yeniay'ın görülebilirlik şartlarını belirleyici yeni ve çok duyarlı bir görüş oluşturmuştur. Ay ve Güneş tutulmaları ile ilgili gözlemleri, Ay yörünge hareketinde uzun süreli değişimler olduğunu göstermiştir. El-Bettani ayrıca küresel trigonometri problemlerinin çözümü için yeni yöntemler geliştirmiştir. Bu bilgiler Batı'da XV. yüzyılın bilimsel uyanış devri çalışmalarına rehber olmuştur.

El-Bettani'nin yüzyıllar boyunca itibarda tutulan "Ziç"inin Lâtince çevirisi, önce 1537'de ve düzeltilmiş şekli XX. yüzyıl başlarında Arapça aslıyla birlikte yayınlanmıştır.

Ebü'l-Vefa (940-997/8)

Horasan'da-Nişabur ile Herat arasındaki Buzcan (veya Bozcan) adlı kentte doğmuş, Bağdat'ta ölmüştür. Orta Çağ'da -Doğu'da- yetişen matematikçi astronomların en büyüklerinden olan Ebü'l-Vefa, Birüni'nin ifadesine göre, küresel astronomide ve gözlem yöntemlerinde önemli gelişmeler sağlamıştır. Abbasi hükümdarı fierefüddün Devle'nin Bağdat'ta saray bahçesinde kurduğu rasathanede çalışmıştır. Ay'ın hareketlerini incelemiş, birçok matematik kitabı yanında bir de Batlamyus'un "Almagest" kitabına benzer orijinal bir astronomi kitabı yazmıştır.